“De terrorist in ons hoofd”

Er zijn al vele blogs en artikelen over geschreven. Angst voor terreur, angst voor een aanslag, angst voor islamisering. Met de aanslag in Manchester en Londen nog vers in het geheugen, schrijf ik dit stuk over hoe de terrorist zich vooral in ons hoofd heeft gemanifesteerd.

In de meeste artikelen gaat het over hoeveel aanslagen er zijn geweest en welke er in Europa hebben plaatsgevonden en welke daarbuiten. Wat het percentage is op de kans dat het jou overkomt en meer cijfermatige berekeningen. Natuurlijk is het belangrijk om enigszins inzicht te krijgen in waar we het feitelijk over hebben door middel van cijfers. Toch is dat lang niet het enige en zeker niet genoeg om de mate van voorspelbaarheid en het gevoel van veiligheid te doen vergroten.

Even kort om een perspectief te schetsen in cijfers. In Europa vielen in 2016 127 doden door een aanslag met terroristisch motief. Dit is ingegeven door met name de aanslag in Parijs, Nice en Brussel. Opvallend genoeg is de afgelopen jaren is het aantal doden door een terroristische aanslag in Europa juist gedaald. We moeten terug naar 2004 (aanslag Madrid) waarin 200 doden vielen. Als het om aantallen gaat, dan is dit nog altijd niet te vergelijken met landen als Irak, waar in 2016 3873 doden vielen of Afghanistan 756 en dat aantal is al jaren zo hoog. *

Maar de beleving achter deze getallen en de manier waarop we daarmee omgaan, daar gaat het juist om in deze blog.

En dus tot zo ver de cijfers want we kunnen er vast nog heel wat meer cijfers op los laten en toch voorkomt dat niet de angst die er bij mensen leeft voor een terroristische aanslag. Hoe komt dat toch? En als wij in Europa al bang zijn voor een aanslag hoe zit dat dan in de landen waar het aantal doden vele malen hoger ligt?

Het antwoord zit in ons hoofd

Julian Rotter stelt al in 1954 in zijn sociaal leren theorie dat onze ‘locus of control’ of wel de mate waarin we gebeurtenissen in ons leven in de hand denken te hebben, aan de kaak.

Vooral in westerse landen hebben veel mensen de overtuiging dat als zij vanuit zichzelf ergens hun best voor doen, de verwachting is dat het resultaat ook behaald zal worden. Dit heet een interne locus of control. In andere culturen komt het veel meer voor dat het lot bepaald wordt door een bevlieging of geluk en niet door het toedoen van jezelf, dit heet een externe locus of control.

Doordat we in het westen denken invloed te kunnen uitoefenen op diverse situaties in het leven en daarmee de controle kunnen behouden is de schrik bij een onverwachte gebeurtenis vaak groot. Het is dan vaak moeilijk te accepteren dat er gebeurtenissen zijn waar we geen of nauwelijks grip op hebben. En wanneer dit gebeurd er ook altijd iemand verantwoordelijk moet zijn of worden gehouden voor het onheil dat ‘ons’ is aangedaan. Opmerkingen als; “Hebben de beveiligers wel goed opgelet, had de persoon in kwestie wel een vergunning mogen hebben, zo iets verwacht je hier toch niet”, zijn enkele van die veel gehoorde opmerkingen. We verzekeren ons tegen schade, we verzekeren ons tegen overlijden, we verzekeren ons van pensioenen, we verzekeren ons en toch is het allemaal niet zeker.  Hoe kan het dan toch mis gaan?

Zou je bijvoorbeeld in Irak of Jemen geboren zijn, dan zou je eerder geneigd zijn te denken, “Ik heb gelukkig geen aanslag mee hoeven maken omdat God het wil” of “Als ik ooit geraakt wordt dan zal het mijn tijd wel zijn”. Je ziet dat daar de externe locus of control een veel grotere rol speelt. Ze beseffen dat ondanks dat je ergens je best voor kunt doen, je daarmee nog lang niet altijd de volledige controle zult hebben over situaties die je mogelijk kunnen overkomen. Daarmee is niet gezegd dat het verdriet bij het verliezen van een dierbare er minder om is geworden, die is aan beide zijden even vreselijk. Het gaat vooral om het vooraf bezig houden met mogelijk onheil en de manier waarop wordt anders beleefd.

Nu we dit weten kun je je misschien voorstellen dat we ons in het westen veel meer druk maken om een potentiële aanslag dan elders. Denk aan de verschillende codes voor dreigingsniveau. We hebben dan vooral het gevoel de controle te verliezen. De angst voor het onverwachte en geen controle te hebben over wat er kan gebeuren is tevens een sterke motivator voor menig terrorist. Omdat de onvoorspelbaarheid groot is neemt de angst daarvoor toe. Ook al zit er jaren tussen een aanslag zoals Madrid en Parijs, zodra het plaatje geactiveerd wordt is de aanslag in je hoofd al begonnen. Dat is met cijfers niet of nauwelijks te ontkrachten, ook als dat een meer reëler beeld geeft van wat er zich werkelijk afspeelt.

 

Wanneer er een aanslag heeft plaatsgevonden, staan er altijd mensen op met politiek getinte opvattingen die misbruik kunnen maken van de angstgevoelens die er op zo’n moment heersen. Niet in de laatste plaats omdat ze zelf ook ingegeven zijn door angst. Angst die groter wordt wanneer je de controle dreigt te verliezen. Zo moet er dus met alle macht druk worden uitgeoefend en controle worden verkregen om het ergste te voorkomen. Thema’s als veiligheid vliegen je dan om de oren. Maar ook die controle kent zijn vele beperkingen. Je zult merken dat het namelijk nooit genoeg is en daarmee voor beleidsbepalers niet ver genoeg kan gaan om die controle uit te oefenen. Zo ontstaat er een enorme ‘big brother is watching you’ effect want overal loert het potentiële gevaar.

Ook krijgt de media er vaak van langs omdat zij de angst voor aanslagen zouden voeden. Maar zij doen eigenlijk alleen maar meer van hetzelfde in een zelfde systeem. Ook zij zitten ‘gevangen’ in de mate van controle die ook zij weer proberen uit te oefenen op bedreigende situaties. Wanneer je de berichtgevingen leest krijg je het idee dat het extra wordt aangewakkerd, maar besef dat het dezelfde mensen zijn net als jij en ik die in een systeem geboren zijn waarin we zoveel mogelijk de controle willen behouden.

Mate van invloed

Om van die terrorist in je hoofd af te komen is het belangrijk te accepteren dat jouw mate van invloed op gebeurtenissen beperkt is. Want of je nu wel of geen aanslag zult mee maken in je leven, wanneer je steeds op je hoede bent voor een aanslag, maak je de terrorist in je hoofd actief. Als burger kun je eisen dat politici, journalisten of andere invloedrijke personen, die vaak eenzijdige antwoorden geven op complexe problemen, beter hun best moeten doen. Zodra er weer een aanslag wordt gepleegd, hoor je sommigen zeggen dat ze dit direct met agressie moeten beantwoorden. Maar deze tactiek sluit de ogen voor de macht van de situatie, voor omstandigheden waarin gewone mensen tot agressie worden verleid. Of erger nog, het ontneemt ons het zicht op de situaties die aan het geweld ten grondslag liggen.

Een moeilijk te begrijpen misverstand dat nauw verwant is aan het demoniseren van terroristen is de gedachte dat geweld zinloos zou zijn. Voor iemand die een terroristische daad begaat, is deze handeling logisch en zinvol. Net zo logisch en zinvol als de mate van geweld waarin we dit willen beantwoorden na het plegen van een aanslag. Het is daarom essentieel dat we de logica in de hoofden van potentiële terroristen leren begrijpen, hoe moeilijk dat ook kan zijn. Het is een complex probleem dat nou eenmaal geen simpele oplossing kent.

Het alternatief is namelijk vele malen erger en een continue stroom van aanslagen en tegenaanvallen zal zich eindeloos blijven herhalen. Het is namelijk van onschatbare waarde om ons als samenleving te verzetten tegen de devaluatie van al het menselijk leven. Als we toegeven aan de neiging om ‘onze’ vijand koste wat kost te vernietigen, geven we toe aan de macht van de situatie en spelen we degenen die we willen uitschakelen precies in de kaart. Zo blijft ook de terrorist in jouw hoofd actief die zich steeds opnieuw zal bezig houden met het voorbereiden van een potentiële aanslag.

 

Vincent van der Waal

 

* bron: cijfers NOS